H έκθεση «Ακρίτες της Ευρώπης», προϊόν συνεδρίων και επιστημονικών συζητήσεων στο πλαίσιο του προγράμματος «European Acritic Heritage», απεικονίζει ένα διευρωπαϊκό ίσως και οικουμενικό πολιτισμικό και ιστορι¬κό φαινόμενο εστιάζοντας στην αμφισημία του όρου «ακρίτες». Υπερασπι¬στές των συνόρων, «των άκρων», οι θρυλικοί φύλακες-ήρωες της Ευρώπης έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Ζωντανοί για πολλούς αιώνες στο φαντασιακό των ευρωπαϊκών λαών, εμφανίζονται ανδρειωμένοι: υπεράνθρωποι αλλά γήι¬νοι, νοητοί αλλά πραγματικοί, προικισμένοι με υπερφυσικές δυνάμεις αλλά και θύματα ανθρώπινων αδυναμιών. Δεν λυγίζουν ούτε ηττώνται, παρά μόνον από τον έρωτα και το θάνατο και πολλές φορές ούτε και από αυτόν τον ίδιο το θάνατο. Μυθικά υποκείμενα που φοβίζουν και στοιχειώνουν το συλλογικό φαντασιακό αλλά και αντικείμενα λατρείας και μυθοποίησης. Η έκθεση, όμως, θέλει κυρίως να προβάλλει το γεγονός ότι πέρα από (ή ταυτόχρονα με) τις διασυνοριακές αντιθέσεις και συγκρούσεις, τις αντιπαραθέσεις των στρα¬τών και των ποικίλων πολιτικών, οικονομικών και εθνικών συμφερόντων υπάρχουν και οι γέφυρες κοινωνίας και επικοινωνίας. Τέτοιες γέφυρες που
στήνουν τα τραγούδια, οι χοροί, τα πανηγύρια, η τέχνη, ο έρωτας και οι επιγαμίες, το εμπόριο, οι οικονομικές συναλλαγές και οι ποικίλες διαπολιτισμικές ανταλλαγές. Η προσοχή μας στράφηκε κυρίως στις αλληλεπιδράσεις και στις γόνιμες δημιουργικές διασταυρώσεις λαών, νοοτροπιών, συμπεριφορών και κοινωνικών προτύπων, με άξονα την πρότυπη μορφή του ήρωα ακρίτη.
Παρά τις κατά τόπους ιδιαιτερότητες, τη διαφορετική εθνικότητα, τη δι¬αφορετική γλώσσα και θρησκεία, όλοι οι ακρίτες ήρωες χαρακτηρίζονται από τις ίδιες αρετές. Έντιμοι, πιστοί στα εθνικά ιδεώδη, με αισθήματα αλ¬ληλεγγύης, είναι βαθιά θρησκευόμενοι, γενναιόδωροι, ανδρείοι, μισούν την αδικία, έχουν όμοια προβλήματα, βρίσκουν όμοιες λύσεις, κάνουν τα ίδια ανδραγαθήματα και σίγουρα ζουν σε ένα συνεχή αγώνα με τους αντιπά¬λους, σε μια μεθοριακή αγωνιστικότητα που είναι και η βάση του μύθου τους. Οι περιπέτειες τους ταξίδεψαν ανά τους αιώνες και εξαπλώθηκαν σε Ανατολή και Δύση, αρχικά με τη μορφή προφορικών παραδόσεων που βαθ¬μιαία μεταμορφώθηκαν σε γραπτή λογοτεχνική ποίηση και παρέμειναν να τραγουδιούνται απ' άκρη σ' άκρη, στα βουνά και στις πολιτείες.
Η αφηγηματική κλωστή της έκθεσης, εκτός της ιστορικής εισαγωγής, της αναφοράς στις σύγχρονες απηχήσεις (δημοτικά τραγούδια, προφορική πα¬ράδοση, -θέατρο, εικαστικές τέχνες) και τα αρχαία πρότυπα του μύθου, πλέκεται γύρω από τη μορφή του Διγενή Ακρίτα, ήρωα του βυζαντινού εθνικού έπους και ζωντανού θρύλου μέχρι τις μέρες μας. Στόχος να δομηθεί η πλανώμενη μορφή του «Ακρίτη»/Διγενή, ως έμφυλου κοινωνικου), συμβο¬λικού, -θεσμικού υποκειμένου, που διάγοντας ως έφιππος αγωνιστής μυητι¬κά και παραγωγικά τον κύκλο (με τους σημαντικότερους σταθμούς) της ζωής του, δρα, πράττει και πάσχει σε ρόλους, επαγγέλματα, επιτηδεύματα, υπηρεσίες στη συμβολική ή τοπική μεθοριακότητα, ως κοινωνικό πρότυπο ανδρός με επικέντρωση στον αγωνιστικό / μαχητικό / στρατιωτικό / ακριτι¬κό ρόλο του μέσα στο συγκεκριμένο κατά τόπους ανθρωπογεωγραφικό, ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο.
Το τεκμηριωτικό υλικό της έκθεσης είναι πολυσύνθετο και ποικίλο: προ¬φορικό, ακουστικό, οπτικοακουστικό, γραπτό, εικονικό και από διαφορετι¬κές χρονικές περιόδους και τόπους. Με αφετηρία την προφορική παράδο¬ση, μουσική και άλλη («ακριτικά» τραγούδια, παραδόσεις, θρύλοι, μαρτυ¬ρίες, βιογραφίες, ηχογραφήσεις), προχωρήσαμε στη γραπτή λόγια παράδο¬ση (έπος Διγενή Ακρίτα / εκδόσεις-κείμενα) και τη βιβλιογραφία. Στη συνέ¬χεια ερευνήσαμε τις εικονικές αναπαραστάσεις (γλυπτική, ζωγραφική κοσμική και θρησκευτική, αργυροχρυσοχοία, κεραμική, κεντητική, ξυλογλυ¬πτική, αρχιτεκτονική, έντυπα, φωτογραφία) καθώς και τελετουργικά, θρη¬σκευτικά ή λαϊκά δρώμενα, αποκριάτικα και άλλα μιμητικά έθιμα (καρα¬γκιόζης) ή τον κινηματογράφο, το θέατρο και τέλος άλλες άμεσες ή έμμεσες μαρτυρίες / πηγές, όπως αντικείμενα (όπλα, χάμουρα, χάρτες, τελετουργι¬κά εξαρτήματα, μουσικά όργανα, κοσμήματα κλπ.)
Η έκθεση έχει δομηθεί σε έξι μεγάλες ενότητες, διαρθρωμένες σε επί μέρους κεφάλαια, τις οποίες θα παρουσιάσουμε εν συντομία, αφού ο εκτε¬νής Οδηγός της έκθεσης εμπεριέχει όλο το κειμενικό και μεγάλο εικονο¬γραφικό μέρος της.
Η πρώτη ενότητα αφορά στους διχασμούς και τις αλληλεπιδράσεις που διασχίζουν το ιστορικό σώμα της Μεσαιωνικής Ευρώπης (5ος-15ος αι. μΧ.).
Επιμέρους αναφορές γίνονται στη. διαμόρφωση, της Βυζαντινής Αυτοκρατο¬ρίας και τις σχέσεις της με τους ποικιλώνυμους γείτονες της, στη χριστιανική Ευρώπη της εποχής, και, τέλος, στη διάχυση του Βυζαντινού Πολιτισμού.
Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι Μαχητές των «άκρων» στην ευ¬ρωπαϊκή ακριτική παράδοση ή σωστότερα στις παραδόσεις που εμπνέο¬νται από τον περιπετειώδη βίο του φρουρού συνοριακών γραμμών μονίμως απειλούμενων και αδιάκοπα μεταβαλλόμενων. Ξεχωριστή μνεία γίνεται στη φυσιογνωμία του πολεμιστή των άκρων.
ΜΑΡΙΑ ΓΑΛΑΝΗ ΚΡΗΤΙΚΟΥ
ΚΕΝΤΗΜΑ - Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ
Πρόκειται για το ενσαρκωμένο ιδεώδες του ήρωα, που συμπυκνώνει όλα τα βασικά συστατικά του αξιακού συστήματος και της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής του.
Στη συνέχεια, σειρά έχουν οι Ακρίτες και τα ’κρα» της Ανατολής, ένα θέμα που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι τα σύνορα της Αυτοκρατορίας αποτελούσαν όχι λεπτές γραμμές αλλά ολόκληρες περιο¬χές. Εξαιρετικής σημασίας ήταν τα ανατολικά όρια της Μεσογείου, αφού αυτά διέκριναν από τους αρχαίους χρόνους την Ευρώπη από την Ασία και, συνεκδοχικά, τον «πολιτισμό» από την «βαρβαρότητα», τον χριστιανικό από τον ισλαμικό κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, τα όρια λειτουργούσαν και ως σημεία πολιτιστικής συνάντησης και επικοινωνίας αυτών των διαφορετι¬κών κόσμων, ευνοώντας την άμβλυνση των αντιθέσεων και ενθάρρυναν τη σύνθεση των διαχρονικών αξιών κάθε ξεχωριστής παράδοσης.
Η ενότητα ολοκληρώνεται με δύο κεφάλαια για το Βυζάντιο και για την Δυτική Ευρώπη. Στο Βυζάντιο, από την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι.), οι ακρίτες, γνωστοί ως limitanei, φρουρούν τα ανατολικά σύνορα της Αυτο¬κρατορίας από τις επιθέσεις των Περσών και στη συνέχεια των Αράβων, και απολαμβάνουν κοινωνικά και οικονομικά προνόμια, τα οποία θα στε¬ρηθούν από το τέλος του 11ου αι., με την εμφάνιση των Τούρκων και τη ρευ¬στότητα των συνόρων.
Αντιστοίχως, οι ακρίτες της Δυτικής Ευρώπης είναι μισθοφόροι που φρουρούν τα σύνορα είτε έναντι των όμορων χριστιανικών κρατών είτε ένα¬ντι της μουσουλμανικής απειλής.
Στην τρίτη ενότητα, το κεντρικό θέμα, «Ακρίτες και μεσαιωνική Ακριτι¬κή παράδοση» είναι αφιερωμένο στο ηρωικό φρόνημα των ακριτών αλλά και σε διάφορες πτυχές του ιδιωτικού βίου τους. Πρόκειται για ένα πλου¬σιότατο υλικό που εμπλουτίστηκε στα ευρύχωρα πεδία της λαϊκής φαντα¬σίας και εξέβαλε στη δημιουργία της ακριτικής λογοτεχνίας, τόσο της προ¬φορικής (9ος- 10ος αι.) όσο και της γραπτής (12ος-13ος αι.).
