ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Το κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμικό υπόβαθρο συνήθως το αναζητούμε στην αρχαιότητα και τις επιδράσεις της στους πολιτισμούς των δια-
φόρων λαών. Σπάνια το εθνογραφικό και ιστορικό υλικό χρησιμοποιήθηκε ως συνδετικός κρίκος για λαούς διαφορετικής εθνικότητας και θρησκεύματος. Μάλλον θεωρήθηκε ως στοιχείο της διαφορετικότητας. Έτσι προσπάθειες να ανιχνευθούν στοιχεία που υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός κοινού πολιτισμικού υποβάθρου πάνω στο οποίο αναπτύσσουν τη διαφορετικότητα τους οι ευρωπαϊκοί λαοί θεωρούμε ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικές τις μέρες μας. Αξίες πανανθρώπινες, πάθη και συμφορές, αντιλήψεις για τη ζωή και το θάνατο, όπως αποτυπώνονται στα υπερεθνικά παραμύθια, στις λαϊκές παραδόσεις και στις ποιητικές παραλογές, αποθησαυρισμένη παροιμιακή σοφία και αντιλήψεις για τον φυσικό και υπερφυσικό κόσμο κ.ά. θα μπορούσαν να αναζητηθούν ως το κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα οικοδομήσουν τις μελλοντικές συνεργασίες τους οι λαοί της Ευρώπης και του κόσμου.
Οι πολιτιστικές αξίες βοηθούν στην ισότιμη και συμφιλιωτική συζήτη¬ση και συμβίωση λαών με διαφορετικές καταβολές, κάτι που έχει γίνει, όπως διδάσκει η ιστορία στο παρελθόν στο πλαίσιο μεγάλων υπερεθνι¬κών Κρατών, όπως η βυζαντινή αυτοκρατορία, στην οποία τα όρια ήτα αχανή, απροσδιόριστα, σχεδόν νοερά, από την ανατολική Μ. Ασία μέχρι τον Πόντο, την Καππαδοκία και την περιοχή του Ευφράτη και στη Βαλκανική μέχρι τον Δούναβη.

Τα μεσαιωνικά "άκρα", συχνά πεδία στρατιωτικών συγκρούσεων κα διεκδικήσεων, είναι ταυτόχρονα τόποι συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών, χώροι επικοινωνίας, πολιτιστικών ανταλλαγών και αλληλεπίδρασης. Εκεί, άνθρωποι από διαφορετικούς, συχνά αντιπάλους, λαούς όχ μόνο γειτνιάζουν αλλά πολλές φορές συμβιώνουν, καθώς περνούν από τι μια εξουσία στην άλλη. Οι στρατιώτες που μάχονται και μετακινούνται διαρκώς στις μεθόριους αποτελούν παράλληλα και φορείς αλληλεπιδράσεων, καθώς μεταφέρουν εκατέρωθεν των συνόρων αντικείμενα τέχνης στοιχεία της παράδοσης και του πολιτισμού των γειτονικών λαών. Συχνά επίσης, συμμαχίες και συμφιλίωση σε κάποιο πολεμικό μέτωπο επιβάλλονται ως αντιστάθμισμα σε κάποιο άλλο «ανοιχτό» μέτωπο. Έτσι η ανάγκη για παύση των εχθροπραξιών οδηγεί σε λύσεις όπως οι επιγαμίες μεταξύ μελών από ηγετικές οικογένειες αντιπάλων κρατών, που οδηγούν σε ειρήνευση και συμβιβασμό ως προς τις εδαφικές διεκδικήσεις, με συνα¬κόλουθη ανάπτυξη φιλικών σχέσεων και επικοινωνίας. Τα σύνορα μετα¬τρέπονται τότε σε «γέφυρες» για τους λαούς, για την τέχνη, τη λογοτεχνία και τη μουσική, που απαλύνουν τις αντιθέσεις και αφομοιώνουν τις βασι¬κές αξίες κάθε πολιτισμού, που δεν είναι άλλες από τις διαχρονικές πα¬νανθρώπινες αξίες.
Η ευρωπαϊκή ακριτική παράδοση μεταφέρει λαϊκούς μύθους γύρω από τη ζωή ένδοξων πολεμιστών - φυλάκων των συνόρων των διαφόρων κρατών της μεσαιωνικής Ευρώπης, οι ακριτικές περιοχές των οποίων μα¬στίζονται από πολέμους και αλλάξουν συχνά χέρια.
Η γέννηση της ακριτικής ποίησης, οι επιβιώσεις και η εξέλιξη της, κα¬θώς και η επίδραση της στη νεότερη δημιουργία, αναδεικνύουν αξίες ηθι¬κές πανανθρώπινες και αντιλήψεις για τον φυσικό και υπερφυσικό κό¬σμο ως το κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα κτίσουν τις μελλοντικές συνεργασίες τους οι λαοί της Ευρώπης και του κόσμου.
Με το σκεπτικό αυτό σχεδιάστηκε και δομήθηκε και η Έκθεση με γενι¬κό τίτλο «Οι Ακρίτες της Ευρώπης», η οποία απεικονίζει σε αδρές γραμ¬μές τις καταβολές και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιούνται, εξελίσσονται και διαδίδονται οι ακριτικοί μύθοι στη Βυζαντινή αυτοκρα¬τορία με τις εισβολές των βαρβάρων, τις επιθέσεις Περσών και Αράβων στα ανατολικά σύνορα, τις συνεχείς συγκρούσεις αλλά και τις πολιτιστι¬κές ανταλλαγές και την επικοινωνία λαών, καταστάσεις και γεγονότα που τροφοδοτούν την τέχνη - λογοτεχνία. Ανιχνεύεται ακόμη η έννοια των όρων άκρα - Ακρίτες, όταν τα όρια ρευστά, σχεδόν "νοητά", περιλαμβά¬νουν εδαφικές ζώνες στις οποίες εξελίσσεται η ζωή των "ακριτών" πολεμι¬στών, ηρώων. Ο ηρωισμός, το κύριο χαρακτηριστικό υμνείται στα δημώδη άσματα - έπη, στα οποία οι αρχαίοι μύθοι, σύμβολα και ιστορικά γεγονό¬τα - συνυφαίνονται και παίρνουν μορφή ηρωικής - ερωτικής ιστορίας. Από τον 12ο αι. καταγράφονται μακροσκελείς επικές συνθέσεις, όπου παρουσιάζονται ως κεντρικοί ήρωες ο Διγενής, ο Τριστάνος, οSiegfried, ο CId, ο Αρθούρος κ.ά. Η εν λόγω έκθεση παρακολουθεί μέσα από παραλ¬ληλισμούς και κοινά
στοιχεία με κεντρικό άξονα τον Διγενή ιστορίες ηρώ¬ων, αναφορές σε μοτίβα που κατάγονται από την αρχαιότητα, σ' ένα σκη¬νικό που αποτελεί «αναπαράσταση» του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δρουν οι ήρωες σύμφωνα με περιγραφές επών.
Γενικότερα από την έρευνα στο πλαίσιο του προγράμματος, τουλάχι¬στον για τον ελληνικό χώρο, μορφές όπως ο Ηρακλής, ο Περσέας, ο Αλέξανδρος, ο Διγενής εξελίσσονται και αναβιώνουν στα νεότερη ακριτική παράδοση με τον Μικροκωνσταντίνο, τον Κωνσταντή, τον Ρήγα, την Κόρη pού πάει με τους κλέφτες, θέματα και αξίες που εξακολουθούν να εμπνέ¬ουν τη σύγχρονη δημιουργία (όπερα, θέατρο, μυθιστορήματα, διασκευές, τηλεόραση, κινηματογράφος). Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών με τα αφηγηματικά τραγούδια, κατηγοριοποιημένα ως «ακριτικά» (6.500 παραλλαγές), αλλά και τραγούδια που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με αυτά (παραλογές, επύλλια, ιστορικά, κλέφτικα, μοιρολόγια κλπ.) διαθέτει έναν ασφαλή κρίκο που συνδέει το Έπος του Διγενή Ακρίτα και τη βυζαντινή στρατιωτική παράδοση με την σύγχρονη δημοτική ποίηση.
Σ' έναν κόσμο με τα τεχνικά μέσα που διαθέτει ο σημερινός, στον οποίο τα όρια - άκρα - σύνορα είναι ανύπαρκτα, στην πραγματικότητα όμως εξα¬κολουθούν να είναι ζώνες πραγματικών τριβών και αιματηρών αγώνων, στον οποίο "οι άκρες" αξιών, συμβόλων, διεκδικήσεων ξεπερνούν και τα συμβατικά "όρια" και γίνονται πανανθρώπινες, το να "οριοθετήσουμε" τα στοιχεία που ενώνουν τους πολιτισμούς μας και να αφήσουμε εκτός των ορίων όσα δημιουργούν τα προβλήματα είναι εξαιρετικά σημαντικό έργο.
Ένα πρόγραμμα θεωρείται επιτυχημένο, όταν έχει πραγματοποιήσει τους κύριους στόχους που έθεσε εξ αρχής, όταν έχει υλοποιήσει τις υπο¬χρεώσεις που ανέλαβε και έχει δημιουργήσει προοπτικές περαιτέρω έρευ¬νας του θέματος προς νέες κατευθύνσεις. Για παράδειγμα το Κέντρο, πα¬ρά το γεγονός ότι είχε εντοπίσει την ερευνητική ανάγκη για επέκταση της έρευνας σε περιοχές και λαούς της Ανατολής σε συνεργασία με τους αντί¬στοιχους φορείς (Περσία, Αραβία, Καύκασο, Τουρκία, Ινδίες κλπ.), λαούς που υπήρξαν οι συνδημιουργοί και συγκληρονόμοι της παράδοσης του ηρωικού ακριτικού έπους, δεν κατέστη δυνατόν να επεκταθεί στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος και προς την κατεύθυνση αυτή. Παρα¬μένει λοιπόν ένα θέμα ανοιχτό για μελλοντικές ερευνητικές αναζητήσεις.
Αποτελεί αναμφισβήτητο επίτευγμα του Προγράμματος η όσο το δυνα¬τόν πολυεπιστημονική προσέγγιση του αντικειμένου και η ανάδειξη του ως πολυσήμαντου πολιτισμικού και ιστορικού φαινομένου μέσα από μια πολυπολιτισμική και διαθρησκευτική προσέγγιση. Το Βυζάντιο, η Ανατο¬λή και η Δύση, «από τις άκρες των ακρώ» κι ανάμεσα τους τα πραγματικά και νοητά «άκρα», γέφυρες επικοινωνίας σ' ένα κόσμο που οραματίζεται τη ειρηνική επικοινωνία των λαών.
Το υλικό που προέκυψε από την ερευνητική συνεργασία κατά τη διάρ¬κεια του Προγράμματος θα πάρει σάρκα και οστά στο Κέντρο - Μουσείο της Ακριτικής Κληρονομιάς με όλα τα μέσα που διαθέτει η σύγχρονη τε¬χνολογία και επικοινωνία. Το Μουσείο αυτό ελπίζουμε να είναι ο τελευταίος "άκριτης" που θα χρειαστεί να υπερασπιστεί τα αυτονόητα άκρα. Στην Κρήτη, το φυσικό άκρο της Ευρώπης, στην ακριτική Παλαιόχωρα με το μεσαιωνικό κάστρο, τις βυζαντινές εκκλησιές, τους ριζίτες που τραγου¬δούν ακόμη για τον Διγενή, το Κουστογέρακο των οπλαρχηγών και των Θεοτοκόπουλων, δίπλα στο Φραγκοκάστελλο των θρύλων, το Μουσείο «των Ακριτών της Ευρώπης» θα ξεκινήσει το δικό του έργο.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν στην υλοποίηση των στόχων του Προγράμματος, τον ακαδημαϊκό κ. Νικόλαο Κονομή για τον πολύτιμο χρόνο που αφιέρωσε για το Πρόγραμμα, τα μεγάλα πνευματικά Ιδρύματα και βεβαίως τα συγκεκριμένα πρόσωπα που μας εμπιστεύτη¬καν την ερευνητική πλοήγηση στον απέραντο χώρο των μυθικών και πραγματικών "άκρων", την Καθηγήτρια κ. Ελένη Αρβελέρ, Πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Ευρώπης, την Διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτού¬του της Βενετίας, Καθηγήτρια κ. Χρύσα Μαλτέζου, τον Καθηγητή κ. Πέδρο Μπάντενας, μορφωτικό ακόλουθο της Ισπανικής Πρεσβείας στην Αθήνα, τον Καθηγητή και τ. Πρέσβη κ. Κύριλλο Τοπάλοφ και τους εκλε¬κτούς συνεργάτες τους, τον Καθηγητή κ Λάμπρο Λιάβα, Διευθυντή του Μουσείου Λαϊκών Οργάνων, τις συνεργάτριες μου στο Κέντρο Λαογραφί¬ας, Ερευνήτριες κ. Ελένη Ψυχογιού και Μιράντα Τερζοπούλου, για το χρό¬νο που διέθεσαν για το θέμα των Ακριτικών τραγουδιών, και ιδιαίτερα την επιστ. συνεργάτρια, αρχαιολόγο κ. Λουίζα Καραπιδάκη, επιμελήτρια της έκθεσης. Ευχαριστίες απευθύνονται στην Διευθύντρια της Εταιρείας PRISMA - Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών κ. Φούλη Παπαγεωργίου και τους συνεργάτες της για την αμέριστη υποστήριξη κατά τη διάρκεια του προγράμματος. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον έφορο βυζαντινών αρχαιοτήτων Κρήτης κ. Μιχάλη Ανδριανάκη για την υιοθέτηση του Μου¬σείου στην περιοχή του και τον ευγενικό και φιλοπρόοδο Δήμαρχο Πελε¬κάνου κ. Δερμιτζάκη για τη θερμή και προστατευτική φιλοξενία του Μου¬σείου στην πρωτεύουσα του Δήμου του Παλαιόχωρα.

Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
Διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας